د بغلان په يو کلي کې دوه کروند گر دنورکله په شان د زمکې په اړولو بوخت و. د نږدې غونډۍ د لمنې نه به يې کله کله خاوره راوړه چې د سرې په توگه يې کاروو. يو وخت د خاورې سره د سرو زرو څو توکي هم راووتل. خپلوکې يې سره وويشل او فيصله يې وکړه چې څوک به نه خبروي. د سرو او د سپينو په توکوڅوک ملگرتيا نه کوي اوخبره ډنډوره شوه. په ۱۹۶۶ م کې چا د سيمې واکمن خبرکړل اود ” فلول تپه ” د لرغون پوهانو د پام وړ شوه. دا تپه ۲۰ ميټره لوړه، ۱۴ ميټره پلنه او ۱۸ ميټره اوږده ده، ځاي خلک ورته “خوش تپه” هم واي. دا په اصل کې يوه هديره وه اوهغه توکود لوړې طبقې يا د شاهي کورنۍ شته والې په گوته کوو.
دلرغون پوهانوپه نظر په هغو لوښو جوړ نقشونه د برونزو د دورې و. د برونزو دوره ۲۶۰۰ ق م گڼل کيږي او په افغانستان کې تر هغه وخته ددې وخت د تمدن اثار نه و موندل شوي. ددې توکو زړښت د هغه وخت نه واخلې تر ۱۷۰۰ ق م اټکل شوې دې. د برونز دورې د تمدن ليکل شوي بيلگې نه وې اودې توکو لرغون پوهان مجبوره کړل چې ورته ” د آمو تمدن” نوم ورکړي.
تر اوسه ددې خزانې يو څو کاسې خلکو ته د نندارې لپاره ايښودل شوي دي.
په دې جوړنقشونه ځانگړي دي. ځنگلي سرکوزې، ږيره ور غويې، د ماراود ټپوس نښه چې ځينې يې د عراق او سوريې د ميسوپوټيميا تمدن ته ورته دي. د غويي نښه داباسين په غاړه د موهنجوداړواود بلوچستان د ” رڼا غونډۍ” په مهراو لوښو هم جوړيدل. نو د فلول خلکو د هغو سيو سره څه تړاو لرلو؟ ممکن د هغوي خپلوان و، يا ممکن ورسره يې تحارت کوو. دا هم کيديشي چې هنرمندان يې يو او بل ځاې ته تللي وي.
ددې سرو زرو په اړه هم پوښتنې پيدا شوې، چې د کوم ځاې راويستل شوې و ځکه تر هغې په نړۍ کې د سرو زروهغه ارزښت هم نه و. داسې هڅ وهل شوې دې چې ممکن ددې سره زرد امو سيند د تل نه راويستل شوي وي. ددې اوبه د غرونو نه ځان سره سره زر راوړي او خلک يې اوس هم وباسي.
د سرو زروهغه کاسه چې روغه موندل شوې وه، ورباندې د جيوميټري نقشونه دي. يوه چارخانه چې ورباندې د ضرب نښه جوړه ده. بيا پرله پسې په هره خانه کې څلور گوټيزه خانه جوړه شوې ده. داسې ډيزاين د شمالي سيمو په نورو توکو هم ليدل کيږي خو هغه د ورستو وختونو نه دي.
تر اوسه د ” آمو تمدن” نورې بيلگې نه دي موندل شوي خو دا څو توکي ښاي چې په دې سيمه کې پرمختللي خلک اوسيدل. دوي په هنر او په نقاشي پوهيدل او د نورو سيمو سره يې تجارتي، ټولنيزې او يا سياسي اړيکې ساتلې وې.
صفيه حليم
د خبريدو نيټه
۲۰ مارچ ۲۰۱۳ م