د سيستان وېش

د افغانستان په جنوب کې د کندهار او د بلوچستان هغه سيمې چې تر زاهدان غځېدلي دي، سيستان نومېدل.
زيات تاريخ پوهان باور لري چې سيستان د عربي سجستان و چې تر هغې وړاندې ساگستان بلل کيدو او دا د ساکستان يا د ساکايي قبيلو د مېشت ځاې و چې د مرکزي اېشيا کوچيان وو. يوه بله مفکوره د “ساکزي” قام د نوم سره تړلې ده.
خو د هند ځينې څېړونکي وايي چې د سيستان زوړ نوم ” شيواستان” و او وايي چې دلته ډېرو باچاهانو حکومت کړې و چې د شيوا اسطورې منونکې وو. د شيواستان يو راجا “سسپال” نوميدو.
په سيستان کې د زردشتي دين منونکي زيات وو او يو وخت دلته په نامتو کلاگانو کې اورتونونه جوړ و. هغه چې ختيځ خوا ته و لکه زرنج، هلته د هندي برهمني نښې زياتې وې. په شپږمې ميلادي پېړۍ کې زرنج کې لږ شمېر نستوري مسيحيان هم اوسيدل چې د عبادت لپاره خپله کليسا يې لرله. دا خلک د اسلام د راتلو نه وروستو هم دلته پاتې وو او ان تر اتمې ميلادي پېړۍ يې د شتون نښې وې.
په اوومې ميلادي پېړۍ په نيمايي کې عرب جنگيالو يو پوځ دې سيمې ته ورسيدو نو د زرنج ښار يې هم د “سجستان” په نوم ياد کړو. عربي جغرافيه دان بلاذري ليکي چې د زرنج نه وړاندې د سجستان پلازمېنه “رام شهرستان” و چې ” ابرراشهيار” هم نومېده. دې ښار ته د هلمند د سيند نه يو نهرجوړ شوې و. خو د دی بند يو وخت مات شو او دلته سوکړه راغله. خلکو له دې ځايه کډه وکړه او د دريو ورځو په مزل زرنج کې يې واړول. د زرنج حاکم هغه وخت ” مرزبان” نوميدو چې يو وارې يې د عربانو نه ماتې وخوړه، بيا يې لښکر راټول کړو او وجنگيدو.
د نهمې پيړۍ په پاې کې د سيستان عرب حاکم ” ربي بن ذياد حارثي و. د ده نه دوه نيم کاله وروستو عبد الرحمان بن سمره د ذرنج والي وټاکل شو. بيا يعقوب اللېث صفاري چې د اوسني افغانستان زياته برخه يې ونيوله، د زرنج، سيستان اوسېدونکې و. سفاريان د ۸۶۱ م نه تر ۱۰۰۲ م پورې په واک کې وو. د دوي دوره په ۱۰۰۲ م کې د محمود غزنوي د حملو سره پاې ته ورسيده.
په ۱۰۲۹ م کې تاج الدين ابوالفضل نصر د ” ناصري” سلطنت بنا کېښوده چې د سفاريانو د ټبر يوه څانگه وه. ددې ټبر باچاهانو ، غوريانو، سلجوق او خوارزم ټولو سره د جنگ پر ځاې د روغې او د باج ورکولو د لارې سيستان ساتلې و. په ۱۲۲۲ م کې چنگېز خان په حملو سيستان ويجاړ شو او ناصري واک پاې ته ورسيدو.
په ۱۳۸۳ م کې تېمورلنګ په سيستان حمله وکړه او شا و خوا سل کاله دلته ګډوډي وه. په ۱۵۱۰ م کې د پارس صفويانو سيستان ونيولو خو دا سيمه ارامه نشوه. د اتلسمې ميلادي پېړۍ په سر کې سيستان د هوتکيانو، ورپسې بيا پارس او اخر د افغانستان برخه شوه.
په اتلسمې ميلادي پېړۍ کې کله چې انګرېزان په لومړۍ ځل سيستان ته ورغلل نو د دې د زمکې او د خلکو په اړه يې معلومات راټول کړل. يو راپور کې وايي د سيستان خاوره په دريو قبايلو وېشلې ده چې، کياني، سربڼي او سرکي نومېږي. ” د سيستان لوېديځ سرحد، کوه خواجه دی چې د دې د پاسه د يو کلا کنډوالې دي. خلک وايي چې دا د هندوانو نه رستم نيولې وه او اوس چې کوم خلک پکې اوسېږي هغه ځان ته ” اربابه” وايي او دوي قامي مشر نه لري. دا هغه کلا ده چې نادر شاه دوه کاله محاصره کړې وه او اخر ترې لاس واخيستو. د کلا دا غونډۍ په يو لوې جهيل کې واقع دې چې ” آمو” (هامون) نومېږي. دلته د شا و خوا درو نه ټولې اوبه راډنډ شي چې ارغستان، زرنک، ارغنداو، هلمند، خاشرود، ادرسکان او رود غز نومېږي. د نوشېروان عادل په وخت کې قلعه بست د دې شمالي سرحد و. ”
د انګرېزانو په راپورونو کې وايي چې ” د سیيستان زيات اوسېدونکې شيعه مسلمانان دي. يو څو کورنۍ د هندوانو او نور بلوڅان دي چې سني مسلمانان دي.”
د ۱۷۴۷ نه تر ۱۸۷۲ م پورې پارس د افغانستان سره د سيستان به خاوره دعوا کوله. اخر په ۱۸۷۲ م کې د انگرېزانو له خوا يو کميشن چې د ” سيستان د سرحد کمېشن” نومېدو او مشر يې جنرال سر فرېډريک گولډسميت و، دا لانجه هواره کړه. د پارس پوځ د هلمند سيند په ښې لاس پروت وو او په دې اوبو يې دعوا لرله. د تړون تر مخې هغوي خپل ځواک له سينده ليرې کړو او دا يې افغاناستان ته پرېښوده خو انګرېزانو بيا هم د سيستان زياته برخه ايران ته ورکړه.
دواړه ملکونه په دې خوشاله نه وو خو په ۱۹۰۳ م کې د انگرېز له خوا د سرحدونو يو بل کميشن وټاکل شو چې مشر يې کرنل ارتهر ميکماهون کوله. د هغه د پاره په زمکه کرښه راښکل گران و ځکه دلته يو طبعي سرحد لکه يو سيند يا غر نه و چې دوي پرې نښه تاکلې وې. اخر د سيستان هغه برخه چې د هامون جهيل هم پکې و، ايران ته يې ورکړه. هغه برخه چې د افغانستان لاس کې پاتې شوه، د فراح – چکناسور په نوم يادېده. دا په ۱۹۶۴ م کې د نيمروز ولايت اعلان شو چې مرکز يې د زرنج ښار و.
سيستان اوس په دريو ملکونو وېشل شوې سيمه ده چې ايران په ختيځ کې د “سيستان و بلوچستان” صوبه، د پاکستان په لوېديځ کې د نوک کندي او د افغانستان په جنوب کې فراح او نيمروز پکې شامل و.
سرچينې
۱. د سيستان د ملک بيان. لېفټينټ. آر. ليچ. د بمبمۍ انجينيران. کابل ته په يو مشن مرستيال. د هند د حکومت د سياسي سکتريټريټ د جغرافيې او سوداگرۍ راپورونه. ديارلسم څپرکې. ۱۸۳۹
۲. جرنل اف دا ايشياټيک سوسايتي بنگال. جنوري تا جون. ۱۸۴۴ م . کلکته بشپ کالج پرېس. ۱۴۵ تا ۱۵۰ گڼه.
۳. هلمند و هامون در تاريخ- ۴۴ مقاله- پوهاند عبد الحۍ حبيبي – جغرافيای تاريخی افغانستان- پنجاه مقاله- بنګاه انتشارات ميوند، کتابخانه سبا.۱۳۸۲ ش.

د خپرېدو نېټه
۸ فروري ۲۰۱۴ م
صفيه حليم