په پېښور کې د يوې شاهي استوګنځي زکر تر ټولو لومړې ۶۳۰ م کې د چن نامتو بودايي راهب خوان زانګ وکړو. دی پخپلو يادښتونو کې د ماڼۍ لپاره يو چيناي تورې “کنګ شينګ” کاروي. دی ليکي چې دا د ښار په هغې برخې کې و چې دېوال ترې تاو و. هغه د ښار په اړه وايي چې دېوال يې نه لرلو. دا ښايي چې شاهي ماڼۍ په يوې غونډۍ جوړه وه چې چاپېره ترې د اوبو خندق و.
د باړې سيند هغه وخت د پېښور ښار د منځ نه تيرېدو او اوبه يې د کلا يا د ماڼۍ د لوړ دېوال نه بهر بهيدې. دا کلا په اتلسمې پېړۍ کې د کابل د شاهي استوګنځي په نوم ” بالاحصار” ونومول شوه چې د پېښور د زاړه ښار په شمالي څنډو د يوې لوړې غونډۍ د پاسه جوړ دی. خو دا د کابل په پرتله وړه ده او شا و خوا ۲۰۰ او ۲۲۰ ګزه زمکه يې نيولې ده.
د بالا حصار په اړه د غزنويانو او د غوريانو په تاريخ کې هيڅ نه دي ليکل شوي. د هندوشاهي پر وخت ممکن دا يو وړوکي ماڼۍ په توګه ساتل شوې وي خو په هغه زمانه کې باچا به تل د خپل پوځ سره نږدې پاتې کيدو چې د اباسين پر غاړه د هنډ، لاهور او د سوابۍ سيمه کې ساتل کيده.
به تاريخونو کې د افغانستان د لارې حمله کوونکي به زيات وخت د باجوړ او يا د ګومل د لارې راتلل. بابر باچا هم چې کله پېښور ته راغلو نو د دې کلا به اړه يې څه نه دي ليکلي. د شېر شاه سوري پام د جهلم روهتاس کلا ته وه خو د ده نه وروستو د بابر زوې همايون د پېښور په کلا کې ايسار شو او د دې د جوړولو کار يې تر خپلې څارنې لاندې وکړو.
د کلا د بېرته جوړولو په اړه د اکبر باچا مورخ ابوالفضل د مرزا کامران له خلې ليکي چې افغانانو د بګرام، چې اوس پېښور نومېږي، کلا ورانه کړې وه نو همايون باچا د دې د بېرته جوړولو هوډ وکړو. وئيل يې چې دا کلا به زما لپاره د هندوستان د بېرته نيولو پېل وي. د ده افسران زړه نا زړه وو او غوښتل يې چې زر کابل ته ولاړ شي. “خو جهان باني ( همايون) ډېر په جوش د دې د رغولو لپاره ملا وتړله او په لږ وخت کې دا کلا جوړه شوه. پهلوان دوست ميربر، د باچا د امر سره سم دندې په افسرانو ووېشلې و او کار زر ختم شو. بيا دلته سکندر خان ازبک يې مشر په توګه پرېښودو او اعلا حضرت کابل ته ولاړو. ”
وروستو ابوالفضل ليکي چې افغانانو په دې کلا حمله وکړه خو سکندر خان ازبک يې دفاع وکړه او دوي يې په شا وتمبول. په اکبر نامه کې د پېښور د کلا زکر بيا بيا شوې دی چې هغه وخت د يوسفزو او د نورو پښتنو د بغاوت له دې ځايه مدافعه کيده و. د روښاني پاڅون په وخت هم دا کلا کې د مغلو چاوڼۍ وه او دوي به ترېنه يوې او بلې خوا ته لښکرې لېږلې.
د پوځ نه علاوه دلته د مغلو شاهي خزانه او نور توکي هم اېښودل کيده چې د هر يو حاکم په اختيار کې به وو. په ۱۵۸۶ م کې نظام الدين احمد به طبقات اکبري کې ليکي چې د پېښور په کلا کې اور ولګيدو او د زرو اوښانو بار تجارتي مال پکې وسوځيدو.
تر ۱۶۶۸ م پورې د پېښور کلا د مغلو سره وه او د ژمي په مياشتو کې د کابل حاکم به پکې مېشت و. دا هغه وخت و چې د مغلو په ضد پښتنو يو پاڅون کړې و او د اېمل خان په مشرۍ يو وخت دا کلا يې ونيوله خو بيا يې پرېښوده. څو کاله وروستو پېښور د پارس نادر شاه ته تسليم شو او هغه د کلا د رغولو امر وکړو.
په ۱۷۴۷ م کې کلا د افغانانو لاس ته ورغله او ښايي احمد شاه دراني پکې ايسار شوې وي. د ده زوې تېمور شاه به د ژمي سړې مياشتې هم دلته تېرولې او ښايي د هغه په وخت کې د جوړښتونو او د ترميم کار کيدو. پنځوس کاله وروستو د تيمور شاه کشر زوې شاه شجاع هم دلته د بريطانيې د لومړي استاځي اېلفنسټون سره وليدل. څو کاله وروستو په ۱۸۱۵ م کې سيکانو ټول پنجاب ونيولو او د دوي يو تکړه کوماندان هري سنګ نالوه د خپل ځواک سره د اباسين نه پورې پېښور ته مخه کړه. شاو خوا درې کاله د سيمې خلکو د دوي مقابله کوله خو اخر دوي پېښور ته ورننوتل.
دوي د بالاحصار دېوالونه ړنګ کړل او د دې مخ ته د شاهي باغ نه يې ونې پرېکړې. خو لږه موده وروستو د رنجيت سنګ په امر دا کلا بېرته جوړه شوه او د “سمير ګړ” نوم يې ورله ورکړو ( سميرد هماليه د غرونو يوه لوړه څوکه ده) د سيکانو دوره لنډه وه او په ۱۸۴۸ م کې انګرېزان راغلل نو دوي د سيکانو جوړښت ووساتلو خو نورې پخې خښتې يې پکې وکارولې.
بالا حصار دوه غټ دېوالونه لرې چې د دواړو په منځ کې سړک جوړ شوی دی. دا دېوال ۲۵ فټ لوړ دی او دننه دېوال د بهرني نه هم لوړ جوړ شوی دی چې دبخو خښتو دی. په دې کې د ورننوتو دروازه په شمال کې ده او دننه به ورتلو ګس لاس ته يوه بله دروازه ده چې سړک پرې جوړ شوې دی. د دې به لوې دروازې د مرمرو په يوې ډبرې ليکلي دي چې دا ښارمهاراجه رنجيت سنګه په ۱۸۱۹ م کې فتح کړې و
د کلا دننه دېوال کې د پوځيانو بارکونه و او د دې په ختيځ دېوال کې دننه يو زيارت جوړ و. خلک ورته د مستان شاه زيارت وايي او د کلا د يوې برخې په توګه تر اوسه ساتل شوې دی.
د پېښور په دې تاريخي کلا تر اوسه کله د پوليسو او کله د ملېشيا په لاس کې وه خو عام خلک او بهرنيانو ته هم دننه د ورتلو اجازه وه. د يويشتمې پېړۍ د بېل راهيسې د دې دروازې د خلکو په مخ وتړل شوې. اوس د خېبر پښتونخوا حکومت په پارليمان کې د اکثرېت يوه راې منلې ده چې دا سېلانيانو لپاره دې پرانستل شي.
سرچينې
۱. سردار محمد جعفر، پېښور د سرحد ښار- ليکنې او مضمونونه- راټولونکې احمد سليم، اکسفورډ پوهنتون پرېس ۲۰۰۸ م – د ۷۱ نه تر ۷۵ مخ
۲ . احمد حسن داني، پېښور د سرحد تاريخي ښار، سنګ ميل دوېم چاپ، ۲۰۲ م
د خپرېدو نېټه
۹ اپرېل ۲۰۱۴ م
صفيه حليم
Peshawar is a living heritage of not less than six thousand years and the fort has been rebuilt throughout its ten thousand years old profile excavated at Gor kathree.
pa 1819 ki Ranjeet Singh Bala Hisaar Qabza karray wo. Na Fatha karray.