عریان الغیب

د روښان پیریوبل نادر فلسفي اثر
دعریان الغیب د قلمي نسخي مشخصات په لاندي ډول سره دي:
کچه : ۵/۱۲ = ۵/۲۲
کرښې : ۱۱
مخونه : ۲۸۲
خط : نستعلیق
ژبه : فارسی دری
د دغه قلمي اثر په اړه ما د روښاني څیړنو په ترڅ کې تراوسه څه نه دي لوستي او نه یي چا د روښان په آثاروکی نوم یاد کړی دی او که یې کړي وي، ما به نه وي لوستی، که چا لوستي وي د مهربانۍ له مخې یې دله موږ سره شریک کړي او که یی د کومي نسخي پته ورته وي هغه دې هم ولیکي څوموږ وکولای شو د یوې پرتلیزې څیړنې لپاره په راتلونکي کې یو کوټلی تحقیقي کار ورباندې وکړو. اوس خو په ټول هند کې له دغې نسخې پرته ما د بلې نسخې پته ونه ومونده اونه هم چا تراوسه چیرې اشاره ورته کړې وه.
دغه نسخه چي دلته زما د څرګندونو موخه ده، پرهغې باندې د لیکلو نیټه نه ده کښل شوې. مانا داچی دا ګرانه ده چی ووایو دا نسخه په کوم کال او چیرې لیکل شوې ده خو دا په ډاګه ترې ښکاري چې دغه اثر د بایزید هادی مسکین په ژوند لیکل شوې دی. یوازې د نسخي پرلومړي مخ دوه ځایه د دغې نسخې د مالکانو نومونه لیکل شوي دي. د یوه مالک سید محمد مرتضی خان اصفهانی له نامه سره سنه هم لیکل شوې چې ګواکي دغه نسخه په ۱۳۱۱ هجری کال کې له نوموړي سره وه. نسخه په فارسی ژبه ده اوپه ښکلي نستعلیق خط باندې لیکل شوې، په هرمخ کې دوو لس کرښې لري چې په دوو رنګو تور او سره لیکل شوې ده. ټول ټال (۲۸۲) مخه ده. دغه یوازنۍ نسخه ما سرتر پایه کتلې، خو داسې څه چې د لیکلو نیټه دې ترې څرګنده شي په کې نه ښکاري. د دغه اثر دنامه په اړه ددغې نسخې په یوه برخه کې یوه بشپړه یادونه په عربي ژبه داسې لیکل شوې
« ” یا بایزید طاعت شیخ الکامل طاعتی النبی وطاعت فینبعی ان مطلبی عن شیخ الکامل ویحذرعن جمع الحرام ویاکل قلیلآ حلال الطعام ولا یقول کسیر الکلام ویحذر عن کثیر المنام والا عتزال عن الانام ویذکرنی بذکر الدوام حتی یسهُ کل شی ونفسه ولم یسبُه سوایي حتی وجد جمع المقام جعلنا اسم هذا الکتاب عریان الغیب ومن عمل به یخرجنا له من الکفر الی الایمان ومن ذنوب الی الطاعته ومن غفلته الی الذکرومن سیته الی رویهته من صمیته الی السماع ومن فضال الی الوصال” ( همدغه قلمي نسخه)
لیکوال او موضوع
په نسخه کې د بایزید روشان ، بایزید مسکین اوبایزید هادي او شیخ داټول نومونه لکه چې د بایزید روښان لپاره دده په نورو آثاروکې راغلي او کښل شوي دي ترسترګو کیږي.
ددغې نسخې نورهرڅه ډیر روښانه دي، نوم يی عریان الغیب دی، په وروستۍ پاڼه کې په سره خط لکه چې دلته یې وینئ لیکل شوي چې د بایزید انصاری تصنیف دی. د متن په پیل کې هم په ډاګه لیکل شوي چې دغه نسخه د بایزید روښان د یوه مرید او شاګرد حسین بن حسن د سوالونو ځوابونه دي چی لیک یې د خیرالبیان له لیک سره نژدیوالي لري. دم ګړۍ ما یوازې دا ټکی په دغه نسخه کې ولید چې دلته (ګ) د (ک) په بڼه لیکل شوې اودا هغه څه دي چې د روښانیانو، په تیره دبایزید روښان په نورو آثارو کې هم په ورته ډول سره ترسترګو کیږي. نسخه په دري ډوله فارسي په لوړه ادبي املایي انشایي وړتیا سره لیکل شوې، داسې چې له زیاترو هغو روښانی آثاروسره چې تراوسه په فارسي ژبه زموږ لاس ته راغلي دي د لیکنې ډول د وړتیا له امله توپیرلري. مانا داچی فارسي ژبه ېې لکه چی استاد حبیبي د روښان پیر د یوشمیرلیکنو لپاره د (ګوډې ماتې) فارسی نومونه ورته کارولې داسې نه ده. له همدې امله موږعریان الغیب ته د یوه جامع فارسی اثر هم نوم ورکولای شو اوهم د هندوستان د منځنیو پیړیو د دري ډوله اوچتی فارسي لیکنې ځانګړني په کې لیدای او لوستلای شو. چی ګران لوستونکی کولای شي دغه رمز ته ددغو څو قلمي پاڼود لوستلو په ترڅ کې هم ځیرشي
دعریان الغیب ۱۱ – ۱۲ مخونه
موضوع یي عرفان او تصوف دي، خو څه چي په دغه اړه له مبالغې پرته وویل شی هغه دادي چې دلته، د روښانی فلسفی او عرفاني لید له پلوه مسایل په خورا لوړتحلیل او فلسفی اندازاو اوچتې فارسي ژبې تشریح شوي او لیکل شوي دي. ما تراوسه په روښانی آثارو کې د عرفان اوتصوف اوله روښانی لید سره سم دمقامونو داډول عالي تشریح له پښتو پرته په فارسي کې نه وه لیدلي. ماناداچی له املااو انشآ یی جوړښته نیولې بیا ترفلسفي درک او تحلیل پورې ډیرې اوچتې علمي ځانګړني لري چې دغه اثرته یې له نورو روښاني متونوسره یوځانګړی توپیراواهمیت ور په برخه کړي دي.
په عریان الغیب کې بایزید، هادي، مسکین ، شیخ او کامل پیر هغو پوښتنو ته ځواب وایې هغه چې د ده د یو شاګرد اومرید حسین بن حسن له خوا طرحه کیږي په دغو پوښتنو کې زیاتره د ایمان ، کامل پیر، دڅلورعلمو یا مقامو لکه ( شریعت ، طریقت ، حقیقت او معرفت ) په اړه هغه هم د قرآني آیایتو ، نبوي او قدسې احادیثو پربنسټ خبرې کوي. چی د تشریحاتو ډول یې له هغو تشریحاتو سره ګرد سره یوشي دی لکه چی بایزید روښان په خیرالبیان کې په پښتو ژبې سره کړی دی د ویلو ډول او تسلسل یې هم د خیرالبیان په شان دی چې لومړی قرآنی آیت، بیا حدیث او له هغه وروسته د مطلب ترجمه په فارسۍ کې راوړي:
« اوبایزید ! د خپلې پوهې په اټکل یې وکښه تمام ګوره انا کل شئ خلقنا بقدر… ( تحقیق هر شی را پیدا کرده ام با اندازه) په قرآن کې دی عیان. (کان بقدر علم و عقل الانسان ) هادي ویلي دي رحمت دخدای په ده داکلام » ( خیرالبیان دکابل عکسی چاپ )
لکه چې یاده مو کړه په عریان الغیب کې د تحلیل یوه ځانګړی وړتیا ترسترګوکیږي، سره له دې چې دغه وړتیا د بایزید روښان د خیرالیبان کې په پښتو ژبه هم شته ده ، خو دلته په ډیرو برخوکې له یوه ځانګړي وضاحت سره مل ده ، په عریان الغیب کې د علم په برخه کې وایي,
” علم نبی چهار است اول شریعت ودوم علم طریقت وسوم علم حقیقت وچهارم معرفت باین چهارعلم کفتنی (گفتنی ) هرمقام مکویی (میگویی ) وهرکردنی میکنی وازناکفتنی (گفتنی) وازناکردنی حذرمیکنی واز رویت واز یافتن وازشناختن و ازقربت واز وصلت وازتوحید حق خبرداری فهو المراد پس خود را صادق مطلق بشمار وبعد ذلک بیقین راست باورکن که ایمان بخدای ورسول وی آوردۀ وهرکه درین وصف بود اجروی آنست که درقرآن یاد کرده است ولهم اجرهم نوُ رُهم ُ…(64 مخ قلمی )
له همدغې لیکنې سره په پرله پسې توګه بیا ددغو څلورو علومو د زده کړې په برخه کې په یوه ځانګړي دریځ ا ومقام باندې ټینګار کوي او خپل مرید ته وایي
“ای عزیز این چهار علم که بیان کردم بی پیرکامل حاصل نمیشود پس سالک را باید که طلب پیرکامل بکند تا از پیر راه بیابد وبی دین نماند وپیر را باید که راه نمائی کند وباندازۀ ومعنی ترتیب آنست که چون زراعتی غله را زراعت کرده باشد وهرکیاه (گیاه) که باغله برآمده باشد پرورده ونیکو برآید چون اخلاق بد از وی بستاند بعداز آن اخلاق نیکو بجا بنهد و شرط اول چست (چیست ) که چه کند اول شرط آنست که عقل ویرا درسر خواب برده است آن (را) بیدارکند وخواب ازوی بیرون کند تا کوهر (ګوهر) عقل وی منورکردد ( گردد ) وتا هنوز عقل کار منفعت دین بود آن بکند واز ان (آن ) که زیان دین باشد ازآن حذرکند بنکر (بنگر ) که مشایخ کامل فرموده است العقل ینامُ فی الانسان من لم استیقظ عقله لم یخرج من ظلمت الی النور ولم یروه ُ ولم یعرفه فی الظلمة اضر الدین ولانفعهُ دوم آنکه ازهوای نفس یعنی ازآرزوی تن بازکرداند (گر)وچشم عقل بهوای نفس دارد یعنی آرزوی تن بچشم عقل فهم دارد تا بفرمان هواٌ نفس کارنکند ازآن که سرمایۀ کناه (گناه ) آرزوی تن است و هرنبی وغیرنبی را از راه گمراه کر (گر) داند” ( 80 مخ قلمی)
د ددغې نسخې د لیکلو ډول
لکه چې په تیروکرښو کې اشاره وشوه، د نسخي په پیل کې ویل شوې چې دغه نسخه د هغوپوښتنو پربنسټ لیکل شوې، هغه چې د بایزید هادی یو شاګرد حسین له ده څخه کړي دي، لیکنه داسې ښکاروي چې د لیکنې ډول یې ( ملفوظات یا وینې ) وي او دا هغه ډول دی چې تردغه مهاله په هند او خراسان کې له زیاتو روحاني او عرفانی پیرانو او فاضلانو څخه په میراث را پاتې دی دنظام الدین اولیا ملفوظات ( فوائد الفواد) د حضرت باقی باالله او مجدد الف ثاني ملفوظات اوهمدا شان د نورواسلامی عارفانو داډول آثار او ملفوظات له موږسره تراوسه پورې شته دي، په عریان الغیب کې هم ټولې خبرې او پوښتنې په خپله د بایزید هادي د لکچر او ځواب په بڼه دده مخاطب یامرید ته دده په خپلو الفاظو او لیکنه کې لاس په لسټوڼي ورغبرگي شوي او ویل شوي دي. په پای کې له هغو ارشاداتو او وینو څخه دبایزید هادي عریان الغیب جوړشوی دی. دعریان الغیب دغه وینې ترډیره حده د هغو ارشاداتوپه شان او بنسټ دي هغه چي په خیرالبیان کې په پښتو ژبه ویل شوي او لیکل شوي دي. ژبه یې فارسي دري ده اوښکاروي چي د ژبې املا او انشآیی یې خپل درنښت او ارزښت لري، او ژبني تعقید په کې لږ لیدل کیږي . د فارسي ژبې د یوشمیرنورو پخوانو آثارو لکه کشف المحجوب، تذکره اولیا، او په راوروسته نوروسره ورته والی لري. اوان چې هغو فارسی متونو په شان چی په مسجع ډول ویل شوي او لیکل شوي ځانګړنې هم په کې لیدل کیږي. چې له هغو سره هم په هراړخیزه توګه خپله یورنګي ساتلی شي. ماته خو په یوه نظر عریان الغیب دبایزید د ملفوظاتو یوډیرعالی او نادرډول ښکاره شو. دا چي ده به لیکلي وي که نه او یا به دده شاګرد حسین لیکلی وي، په دي باب به د نسخي تر دقیقې څیړنې پورې سترګې په لاره شو ، زموږ د درانه محقق ګران معصوم جان هوتک نظر هم په دغه برخه کې همدا دادئ. خوزموږ له دغه احتیاط سره سره د کتاب پر ورستۍ پاڼه باندې موږ په ډاګه لولو چې « تمت تما م شد نسخه عریان الغیب من تصنف بایزید انصاری». بله خبره داده چې ما تراوسه په دی نیت حالنامه نه ده کتلي، زیات باورشته چي د حسین په اړه به د حالنامي اونورو روښاني آثارو په پاڼوکې هم معلومات ومومو.
دعریان الغیب وروستي مخونه
ددې لپاره چې د حضرت بایزید روشان ددغه اثر د لیکلو په ډول باندې لږ نورهم پوه شو، یادونه کوو چې ده په خپل فارسی نثر کې هم هغه تګلاره په پام کې نیولې، هغه چې د اسلامی عرفان یوشمیر مخکښو فارسی ژبوعارفانو په خپلو مهمو آثارو کې په پام کې نیولې ده. جالبه خوداده چي په عریان الغیب کې هم د مسجع ډوله نثر ځانګړنی هم ترسترګوکیږي، په هغه ډول لکه چې بایزید مسکین هغه د خیرالبیان په پښتو لیکنه هم په پام کې نیولي دي، داچی خیرالبیان د پاک قرآن د رحمن سورة پروزن او آهنګ ویل شوی، په عریان الغیب کې یې دغه مسجع تګلاره په ځینوبرخوکې ترسترګو کیږي، خو نه په ټول عریان الغیب کې.
” یا حسین درین تمثیل فهم کن که عزازیل چند علم خوانده بود و چند ملک ومملکت را دیده بود وچند جای طاعت وعبادت کرده بود چون حق سبحانه وتعالی امرکرد که به آدم سجده کن ووی سجده نکرد چون بیک امر خداوند بی فرمانی کرد بخدای عاصی شد باز توبه وزاری وبازکشت (گشت) نکرد مجرم و درتاریکی دور راند کجا و در زیان کاری بماند بخدای عاصی شد که درقرآن یادکرده وکفته (گفته ) است ان الشیطان کان للرحمن عصیآ یعنی توبه نکرد ودرمعصیت ماند صفت ونامش بدل شد شیطان کشت (گشت) ومطیع وی دایم درعذاب شد باز بقصۀ آدم فهم کن که آدم صلواۀ الله علیه چه کونه (چگونه ) صورت یافته بود وروح درآمده بود وبه بزرکی (گی ) رسیده بود وعالم ملکوة ویرا سجده کرده بود و دربهشت در آمده بود و از نعمت بهشت کوناکون (گوناگون ) خورده وچسیده (چشیده ) بود وکوناکون (گوناگون ) حلۀ بهشت بتن وی پوشیده بود و تاج بهشت برسروی نهاده بود لیکن یکنهی پیش آدم صلواة الله علیه نهاده بود که به نزد درخت مکرد (مگرد) وفرمان شیطان نیز چون این یک بی فرمانی کردوهرچند که فضل درجه مذکور یافته بود … ”

په پای کې دم درحاله له ټولو دوستانو اوڅیړنکو څخه هیله من یم چې په دغه اړه به خپلې مشورې، لیکنې او اوریدنې له ماسره شریکې کړي، زه یوځل بیا خپلو ټولو دوستانو او د روښاني فلسفی او عرفاني مطالعاتو ددغې نوې موندنې له ښه زیرې سره یوځای ټولو ته مبارکي هم وایم او ویاړم چې موږ د تاریخ په یوه حساسه مرحله کې داسې پلرونه او نیکونه چې دعلم او عرفان له لارې یې د اخلاقو او لوړو انساني خصایلو تشریح راته کړې درلودل او داسې لوی اوشهکاري میراثونه چي هره کرښه یې له ویاړ او پرتم پرته بل څه نه ده راته پریښې دي.

پروفیسور عبدالخالق رشید
د جواهرلال نهرو پوهنتون دژبو ، ادبیاتو او کلتور پوهنځي. د فارسی ـ پښتو او مرکزې آسیا دڅیړنو د مرکزاستاد.
rasidan_g@yahoo.com