د ۲۱ میلادي پېړۍ په سر کې نړۍ د بامیانو د ماتو مجسمو په ویر اخته وه او د اطالوي لرغون پوهانو یوې ډلې د غزني په څمڅو څېړنې کولې.
دوی لومړی “نی کلا” ته ورغلل چې د عرب حملو په وخت دا غار زابلستان د واکمنو پناه ځاې و. په ۹ پېړۍ کې د يعقوب بن ليث نه په تيښته شاهي ټبر هم په نی کلا کې میشت و. وروسته دوی ونيول شو او ځینو يې اسلام ومنلو. د نی کلا او ورڅېرمه غارونه د شهزادگانو د خوندي ساتلو ځایونه وو. کله چې حاکمان د جنګ لپاره میدان ته وتل نو شاهي خزانه او زامن به يې نی کلا ته ورواستول. غزنویانو دا د شاهي ذندان په توګه کاراو. د سلطان مسعود درباري شاعر سعد سليمان او پخپله د سلطان مسعود زوې هم دلته بندي و. دلته يو زيارت تالا بيگم د غزني نه “ناور دشت” ته په لاره ښکاري.
د اطالوي لرغون پوهانو د ډلې مشر “جیواني ویرادري” لیکي چې ” د زمکې طبعي پیښو دغو څمڅو ته د تلو لارې هم اړولي دي.” د غزني په غرونو کې د زلزلو او د واورې د طوفانونو له کبله تیږې چودیدلي او ځینو ځایو کې یو لوی درز (چود) غر په دوو برخو ویشلې ده. په دې د غرونو شکل هم اوختې دې.
د غزني غارونه د ۳ نه تر ۶ پېړیو، بودایی راهبانو توږل چې مستطيل شکل او دننه گنبدي چت لري. دغسې جوړښت د باميانو په څمڅو کې هم په سترګو کېږي. د پلټنو لپاره دغه پوهانو هره څمڅه په نمبر (شمیر) په نښه کړه.
لومړۍ څمڅه په صنوبر تپه کې او دوېم په سنگدره کې ده. په غار کې دننه ديوالونه داسې توږل شوې چې تر چت يې “پرې” يا د وزر بڼه اخستې او د ساساني جوړښت اغیز ښایی. هغه څمڅه چې په غر پورې يې ډډه نه ده لگولې، دننه دېوالونه يې تر چت د وزرو په شکل راوتلي وي. په دې د غارچت لږه برخه ناتوږلې پاتې ده.
د دويمې څمڅې بهرنی جوړښت ټول خوندي و خو په نورو غارونو کې د لوگي د تور والي تر شا سور رنگ ښکاريدو. په ۲ نومره غار کې د يو اس نقش و چې په غاړه يې اميل او په تندې د ويښتو څټوکې دی. د يوناني هنر دغسې یوه بیلګه په بیروت کې هم شته. د ځينو غارونو په ديوال درې ځلې پلستر شوې و چې پکې بوس او خته ورگډ وو. دا ښایی چې بودایی راهبانو دغه څمڅې ښې ساتلې. د ديوالونو هغه پلستر چې د “گوټ” بنۍ یا رپ يې جوړاو، د گندهارا د لومړي دورې (۲ میلادي) نښه وه. په تپه صنوبر څمڅو کې خلک تر ۱۹۷۶ م اوسيدل او په معبدونو کې يې پروړ او بوس ساتلو چې ښایی د گودام په توگه يې کاراو.
په څمڅو کې د بودایی عبادت ځايونو لویه جوپه د قره باغ او جاغوري په غونډیو ليرې نه په يو اړخ ښکاري. “شاه کوه” رود د “جيلگه” سيند يوه څانگه ده او د دې یوه دره” زرد الو” تنگي نوميږي. جیواني لیکي،
” دلته په ۸ نومره غار کې څوکه دار محرابونه ليدل کيږي چې د بوداي دين د “چېتيا” جوړښت نښې دي. ۹ نومره غار ځانگړی دی چې د مراقبې او يا د امن ځاې او دومره لوې دې چې ددې بيلگه نه په دکن ، نه په چين او نه په باميانو کې ليدل کيږي.”
له زرد الو درې تيرېدو وروستو لرغونپوهان شمال لويديځ کې د ” تمکي ناوه” ته ورغلل، نو د تيږو يو جوړښت يې وليدو چې د سختو بادونو له کبله مخه يې رژیدلې وه. دا د “کوه هومې کلا” نومېږي چې له زمکې ۲۸۱۷ ميټر لوړه وه. دلته په ځينو غارونو کې د راهبانو د مراقبې لپاره د ديوال سره چاپيره د ناستې ځايونه او د ورختلو لپاره پرې څلور پوڼۍ جوړې وې. د شاه خواجه سيمه درې تپې لري چې جاغوري ته تلونکې سړک پر ښې لاس د “لومان بازار” سره دي. له دې تر ټولو لوړه تپه، د تيږو جوړښتونه او څو غارونه لري چې زيات يې له خاورو ډک شوی و.
د تپې په سر کې د خښتو دېوالونه ښاي چې دا د تيريدو لارې (کوڅې) وې. دغه ديوالونه په بېخ کې له پخسې (خټې) او د پاسه بیا دوه برخې په کچه (خامو) خښتو جوړ وو. دلته د مجسمو او ډیوه ایښودلو لپاره طاقچې هم دي. دا سيسټم د شاه بهار په ۵۳ نومره غار او د گلدرې په خانقاه کې ليدل کېږي او ثبت دي. تر ټولو لوې غار ښکته د نورو جوړښتونو په منځ کې او تر چت له خاورو او ګټو ډک و. جیواني لیکي، “څه چې مو لیدلې شول، هغه په ديوال په يو قطارکې وړې طاقچې او په منځ کې يې هغه بنۍ ده چې يو وخت د مجسمې د ودرولو لپاره کاريده. کيديشي ددې طاقچو د قطار لاندې دغسې بل قطار هم وي چې اوس په خاورو پټ دې. د دې خبرې امکان شته چې دا به د بودا ۱۰۰۰ مجسمو غار وي چې يو وخت يې ډير رواج و.”
د چين ” واي” سلطنت له خوا په څمڅو کې د زرګونو بودایی مجسمو ساتل په نورو ځایونو کې د دين يو مهم سمبول گرځيدلې و. په افغانستان کې بل يو ځاې کې هم داسې غار، يا وهارا تراوسه نه ده موندل شوی چې ددې غار په شان پکې د بودا بې شميره وړې مجسمې په ساده طاقچو کې ايښودل شوي وي. خو د اگۍ په شکل، رنگ شوي ځايونه شته چې پکې د گچو جوړمجسمې لگول شوي دي. يوه بيلگه يې په باميانو کې د ۱۶۴ نومره غار چت دې.
غار “سخي نوک” د غارونو يوه وړه جوپه د گوارگين سيند په گس لاس ليدل کيږي. دا ځاې “باريک” ته نږدې او د سيند پر بله غاړه د سخي نوک نه ۵ کلوميټر لیري ده. د سپين غرشمال ته نږدې د دريو غارونو دغه جوپه خانقاو د دورې نه وروستو اباده شوه چې د بودايانو له وتلو وروستو هم پکې انسانانو ژوند کړې دې.
یوه بله لرغونې سیمه “کوه ايل” نومېږي. د تيږې جوړ شوې دا تخت د “ناوه قلندري” د بيديس کلي نه بره لویديځ لوري ته په غر جوړ دی.
“غار شاه” د “قل ايلياد” په کلي کې ۷ څمڅې په ۳ پوړو کې پراته دي. د تپه حصار نه ورته د پښو لاره ده او د بايک د غره لمنه ترې راتاو ده. هلته د رسيدو لپاره د قل شاه مردان نه تيريږي.
ناوه خدایداد ته نزدې کلیو او تپه حصار او بالا خانه کې د بايک او لالا خيل غارونه د دريا الواده څنگ کې کوتل ريگ گردن ته نږدې دې.
د زیتون تپه هم د لویو خانقاو لپاره مشهوره ده او د دې په څمڅو کې یو بل د پاسه دالانونه جوړ دي چې د “باسول او فولادي” څمڅو ته ورته دی. د دې ځانگړتيا دا ده چې په لوی لاس پلان شوي دي. بله دا چې ټول غارونه نيمگړي پاتې دي یاني جوړونکي یا خو د افت له کبله وتښتیدل او یا پرې بل باچا راغلو او دا ځای يې خوشې پریښودو. دا د دې ځاې د تاريخ ثبتولو او د ڼيټې د معلومولو لپاره يوه مهمه نښه ده. د څو وړو کوټو نه پرته چې په څلورم پوړ کې دي او ښایی بودایی راهبانو استوګنځایونه وو، نور ټول د عبادت نښې لري. په دې کې ځينې دومره لوی دي چې په افغانستان بلکه په ټول مرکزي ايشيا کې څاری نه لري.
په غزني کې د هغو دوو سټوپو زکر هم پکار دی چې يو شاه بهار (تپه سردار) ته نږدې په “کوه پهلوان” کې وه. بله سټوپا جغتو ته تلونکي د قافلو په لاره ديره پخوا ويجاړه شوې ده. غزنی د ګندهارا تمدن یو مهم مرکز و چې شاه و خوا ۳ لکه توکي پکې وموندل شو.
صفیه حلیم
سرچینې
۱. په افغانستان کې د جاغوري او د غزني د قره باغ غارونه.
جيواني ويرادري او ايليوپاپاراتي
د ايټاليې د افريقاي او ختيځ پوهنې د مطالعاتو مرکز. روم- ۲۰۰۴ م- د ۲۰ نه تر ۹۴ مخ.
۲.په افغانستان کې بودایی اثار.آر-بي- ناراین. دریم باب- ۱۱ مخ. کالاپرکاش-واراناسي. ۱۹۹۱م.
۳.شهر ضحاک او په افغانستان کې د بامیانو د درې تاریخ- پي- ایچ- بي. بیکر او ایف آر. الچین.